Iets waarmee we als wijnbouwer constant mee geconfronteerd worden is de grote noodzaak in hygiëne. Eigenlijk is het een bizarre situatie. Langs de ene kant willen we de natuur zijn gang laten gaan en van de andere kant kunnen we ons geen ongewenste besmetting veroorloven. In de wijngaard is het al lang niet meer de bedoeling om alle mogelijke onkruiden en insecten te verdelgen maar laten we liever alles zijn gang gaan. Toch zijn er een aantal insecten (druifluizen, wespen, sommige cicaden, …) die we zeker niet in de wijngaard willen. Hetzelfde geldt voor de kelder waar we afhankelijk zijn van gisten, mogelijke zelfs natuurlijke gisten, maar toch ook weer niet de verkeerde soort. Deze dualiteit dwingt ons ertoe om minstens onze gereedschappen (plukemmers, snoeischaren, kuipen, vaten, pers,… ) perfect te reinigen.
Reinigen is het verwijderen van onzuiverheden. Zolang deze onzuiverheden zichtbaar zijn met het blote oog is dat een eenvoudige aangelegenheid. Het begint pas lastig te worden als de verontreinigingen niet zichtbaar zijn. Daarom dat we een reiniging/desinfectie ook steeds uitvoeren in drie stappen :
– de reiniging hier verwijderen we de onzuiverheden die zich aan de oppervlakte hechten. Een reiniging wordt meestal uitgevoerd met een detergent en meestal ondersteund door mechanische energie (met ander woorden : schrobben!)
– de ontsmetting waarmee we trachten het aantal levende micro-organismen te beperken die mogelijk een ongewenste besmetting kunnen veroorzaken. Dit gebeurt met specifieke producten al naargelang de organismen die men wenst te lijf te gaan.
– de spoeling moet steeds al laatste gebeuren maar kan ook tussentijds gebeuren tussen meerdere reiniging- of ontsmettingsbeurten. Hiermee wordt met water van drinkwaterkwaliteit de residu’s van reinigingsmiddelen of ontsmettingsmiddelen weggespoeld.
Om effectief te kunnen reinigen is het een groot voordeel als je de aard van de vervuiling kent. Op die manier kan je met de juiste wapens ten strijde trekken. Onzuiverheden kan je in 4 groepen opdelen die ook onmiddellijk wijzen in de richting van de middelen die je kan inzetten.
Zo kennen we onzuiverheden die :
1. oplosbaar zijn in water
– suikers suikers zijn over het algemeen goed oplosbaar in warm water. Hoe complexer het suiker, hoe moeilijker de oplosbaarheid maar over het algemeen kan warm water hier de taak volbrengen.
-zetmeel in vrije vorm is zetmeel goed verwijderbaar met een detergent, maar meestal gaan we in de wijnbouw deze vrije vorm niet gauw ontmoeten. Wel zullen we (minieme) zetmeel tegenkomen dat gebonden is aan eiwitten. Hier kan detergent ons niet helpen en moeten we producten hanteren die de eiwitten aanvallen. Loog dus. Een typisch geval van eiwitgebonden zetmeel is bijvoorbeeld bepaalde soorten etikettenlijm.
– zouten zijn net als suikers bijna altijd goed oplosbaar in warm water. (vb. wijnsteen)
2. oplosbaar in zuur
– kalkafzetting Meestal zijn het kalkzouten die we tegenkomen. Hier zijn zuren de beste aanpak. (vb. in sproeikoppen)
Zure producten kunnen gaan van azijnzuur tot salpeterzuur. Voor de goede werking zijn hier oppervlakteactieve stoffen in verwerkt. Let op de veiligheidsvoorschriften : dit kan ernstige brandwonden veroorzaken. Zuren tasten metalen aan (zink, koper, inox,…) en ook een aantal kunststoffen (oa. rubber). Meng nooit een zuur met een chloorhoudend product ! Hierdoor ontstaat het giftig chloorgas !
3. oplosbaar in loog
– eiwitten zoals we al eerder vertelden valt loog de eiwitten aan. Eiwitten zijn moeilijk te verwijderen en hechten zich goed aan diverse oppervlakten. Diverse reinigingsloog bevat soms nog extra componenten (benetters en oxidanten) die de verwijdering ondersteunen. Kies voor een aangepast product.
– vetten Vetten kunnen vaak ook met heet water weggespoeld worden maar ze lossen niet op in het warme water. Loog zorgt voor een verzeping van de vetten zodat ze wel mee ‘getransporteerd’ kunnen worden.
Alkalische producten bevatten basische producten (zoals NaOH natriumhydroxide), oppervlakte actieve stoffen en waterverzachtende elementen (en dikwijls ook chloorhoudende oxidatiemiddelen). Deze producten zijn IRRITEREND voor ogen en huid ! Let dus op de veiligheidsvoorschriften. Hou er rekening mee dat loog aluminium, zink en koper aantast. De chloor kan ook inox aantasten bij voldoende contact.
4. onoplosbaar metaalpartikels en zand zijn niet oplosbaar en moeten met een detergent dat de oppervlaktespanning verlaagd aangepakt worden en vervolgens weggespoeld met voldoende water.
Reiniging is het best voor te stellen als een gevecht. Zodra je meer energie hebt dan de verontreiniging, kan je de strijd winnen. De energie die je in de strijd gooit kent vier vormen:
– mechanische energie (schrobben, hoge druk van een sproeier, schuren van borstelharen, …)
– chemische energie (alkaliteit , zuurtegraad, concentratie, oppervlakteactiviteit, …)
– fysische energie (temperatuur, het gebruikte middel, soort verontreiniging, …)
– temporele energie (inwerkingstijd, inweektijd, contacttijd, …)
Al deze 4 factoren spelen steeds een rol maar niet iedere factor heeft in iedere strijd hetzelfde aandeel. Ervaring speelt hier een grote rol maar vaak kan men ook de aanwijzingen van de fabrikant volgen als men niet over deze ervaring beschikt. De methode die men toepast om te reiniging zal steeds volgende zijn :
-1- voorbereiding Opruimen, verwijderen van elektrische toestellen,…
-2- voorspoelen grof vuil verwijderen met koud /warm water
-3- reinigen inzetten van een reinigingmiddel (let op de 4 factoren)
-4- naspoelen om de resten van de reinigingsproducten en vuil verwijderen (met drinkbaar water)
-5- desinfectie door middel van spoelen met een desinfectiemiddel
-6- naspoelen om de resten van het desinfectiemiddel te verwijderen (opnieuw met drinkbaar water)
-7- nazorg herbesmetting voorkomen (uitlekken of drogen en schoonmaakmateriaal reinigen)
Indien men gebruik maakt van gecombineerde producten die zowel reinigen als ontsmetten dan kan men eventueel stap 5 en 6 overslaan.
Ontsmetten of desinfecteren kan men op twee manieren bewerkstelligen. De eerste is de fysische methode waarbij we gebruik maken van stoom of warm water van min.85°C. Met stoom kan men uitstekend ontsmetten maar niet alle materialen zijn bestand tegen deze hoge temperatuur of tegen lokale verhitting. Voorts kan men met stoom ook de moeilijk bereikbare hoekjes en kanten bereiken maar meestal blijft net daar condenswater achter waar nadien een herbesmetting kan woekeren. Heet water werkt gelijkaardig maar behoeft een langere contacttijd om hetzelfde resultaat te behalen.
De andere methode is de chemische methode. Als men voor deze aanpak kiest moet men rekening houden met bijkomende factoren als concentratie en pH van het middel, contacttijd en temperatuur. Er bestaat een heel scala aan producten voor chemische desinfectie die zijn opgedeeld in families.
Alcoholen (zoals isopropanol, ethanol) hebben in waterverdunde vorm een breed doelgebied om ingezet te worden. Ideaal voor reiniging van handen, meetapparatuur, …)
Aldehyden (zoals bv. formol) zijn sterk geurende producten die bovendien schadelijk zijn voor de mens en dus beter te vermijden.
Amfotensiden vermelden voor de volledigheid. Het is sterk vergelijkbaar met de quats (zie later) maar veel duurder.
Chloorderivaten (waaronder bv. javel) hebben ook een brede werking maar alleen als er goed gereinigd is. Achtergebleven eiwitten kunnen de werking neutraliseren.
Jodiumproducten zijn enkel werkzaam in zure omgeving (pH<4) en worden veelal gebruikt in combinatie met oppervlakteactieve stoffen) Doordat dit product de neiging heeft om geuren achter te laten is dit niet iets dat we graag in de kelder willen gebruiken.
Peroxiden waarvan iedereen onder jullie de waterstofperoxide zeker al gebruikt heeft voor het reinigen van flessen en andere recipiënten. Het laat geen giftige residu’s achter. In combinatie met water kan het soms wel een witte waas achterlaten. Dit is kalkneerslag. Een spoeling met een azijn of citroenzuuroplossing lost dat onmiddellijk op.
Quats (quaternair ammonium) heeft een goede werking tegen bacteriën maar niet tegen virussen en sporen. Opgelet : quats zijn zeer oppervlakteactief en hierdoor moeilijk afspoelbaar en de residu’s zijn schadelijk. Kortom : te vermijden.
Sterke zuren of basen hebben door hun extreme pH-waarden een antibacterieel effect maar dit impliceert natuurlijk ook onmiddellijk het gebruiksgevaar en hun corrosieve invloed op vele metalen.
Het effect van een reiniging is betrekkelijk eenvoudig te beoordelen. De vervuiling is zichtbaar en na een goede reiniging dus verdwenen. Een ontsmetting beoordelen is al veel moeilijker. Er bestaan enkele technieken om een effectiviteit van een ontsmetting te meten. ( vb. 5-5-5, Swab of Rodac)Dit zou ons hier te ver leiden. Indien men de voorgeschreven concentraties en contacttijden respecteert, dan kan men betrekkelijk zeker zijn van het resultaat van chemische ontsmetting. Gebruikt men heet water of stoom dan moet men toe rekenen op een contacttijd van minimaal 1 minuut voor 80°C. In geval van stoom hanteert men meestal een temperatuur van 180°C en kan men gewoon de delen met de lans bewerken.
Wat gebruiken we nu waar?
Ik heb lang niet alles zelf getest of gebruikt maar heb één en ander in de literatuur bij elkaar gesprokkeld om toch een indicatie te geven wat gebruikt kan worden. Ik heb hierbij de twee grootste spelers op de markt gevonden . Dit is Ecolab (met het P3-gamma maar dit in België verdeeld wordt door Chempro) en Johnson Diversey. Beide firma’s zijn internationaal zeer actief in het gebied van reiniging en desinfectie binnen de wijnbouw maar geen van beide heeft al echt veel moeite gedaan voor de Belgische markt. Dat neemt echter niet weg dat ze een heel pallet aan producten kunnen bieden die menig vervelende klus een stuk lichter kan maken. ( zie pagina’s hieronder)
In de rubriek “Links” staan een aantal links die zowel naar beide firma’s verwijzen maar ook naar andere interessante achtergrondgegevens.
